Psycholog radzi.

Zachowania agresywne – pomoc dziecku w panowaniu nad złością i agresją

Drodzy Rodzice!

Wraz z wiekiem i rozwojem inteligencji, w tym inteligencji emocjonalnej, dzieci poszerzają repertuar swoich zachowań związanych z wyrażaniem złości i niezadowolenia, zaczynają stosować bardziej subtelne formy agresji i metody manipulacji, żeby osiągnąć cel, np. nachalne prośby, obrażanie się, celowe irytowanie innych, prowokowanie słowami, ucieczki, skarżenie, marudzenie i narzekanie. Chociaż w wieku 5–6 lat rzadziej dochodzi do typowych dla wcześniejszych etapów rozwoju napadów wściekłości, nadal możemy zaobserwować gwałtowne wybuchy połączone z krzykiem i płaczem.

Dzieci w wieku 5–6 lat często posuwają się do bicia i poszturchiwania, by przetestować swoją pozycję w grupie i ustalić hierarchię. Jednocześnie dzieci w tym wieku już bardzo dobrze zdają sobie sprawę, jak ich zachowanie oddziałuje na innych, i wzrasta u nich poziom samokontroli emocji.

Jednak te dzieci, których rodzice mają problem z właściwym wyrażaniem złości, angażują się w ataki słowne na dziecko (obwinianie, wyzywanie i poniżanie) czy wręcz posuwają się do ataków fizycznych, płacą wysoką cenę za rodzicielską nieumiejętność odpowiedniego dyscyplinowania.

Gniew i złość względem dzieci – wyrażana często i w sposób niewłaściwy – w dużym stopniu podwyższa ryzyko zachowań agresywnych i przemocy wobec innych.

Najczęstsze przyczyny agresywnych zachowań u dzieci to:

• chęć zwrócenia na siebie uwagi; frustracja z powodu niespełnionych oczekiwań czy przerwania zabawy, w którą dziecko jest zaangażowane;
• przeciążenie nadmiarem wrażeń lub zmęczenie wydarzeniami całego dnia/tygodnia;
• obrona przed realnym lub wyimaginowanym niebezpieczeństwem, tłumienie emocji, głównie złości (tzw. efekt kumulacji);
• poczucie niezadowolenia z siebie, niemożność sprostania wymaganiom i porównywanie się do innych.

Jeżeli dziecku często zdarza się zachowywać agresywnie, a jego reakcje są nieadekwatne do sytuacji, prawdopodobnie w ten sposób nieświadomie zwraca uwagę dorosłych na jakiś problem, którym może być:

• brak umiejętności społecznych; poczucie odrzucenia i zranienie uczuć;
• niezdolność do kontrolowania odruchów – nadmierna impulsywność lub drażliwość;
• problemy w rodzinie, które są dla dziecka przytłaczające i z którymi pozostaje samo;
• problemy psychiczne dziecka, tj. nadpobudliwość, depresja; dziecko jest świadkiem przemocy, samo jej doświadcza bądź doznało traumy.

Do zachowań, które powinny szczególnie zaniepokoić rodziców, należą:

akty przemocy polegające na umyślnym zadawaniu bólu i sprawianiu przykrości innym dzieciom lub/i zwierzętom;

fascynacja przemocą;

brak skruchy, kiedy dziecko wyrządziło krzywdę.

I na koniec jeszcze jedna bardzo ważna rzecz, rodzice i nauczyciele zwykli myśleć o agresji jako o czymś złym.

Jesper Juul, duński pedagog, proponuje inne podejście.

Zamiast potępiania agresji, trzeba ją przekształcać w pozytywne działanie. Tłumienie i potępianie może prowadzić tylko do negatywnych skutków w dorosłym życiu: począwszy od nieumiejętności radzenia sobie w konkurencyjnym środowisku świata współczesnego, a skończywszy na wybuchach niekontrolowanej i brutalnej przemocy. Juul zwraca także uwagę na dwa rodzaje przemocy u dzieci: przemoc skierowaną na zewnątrz, ku innym ludziom oraz przemoc skierowaną ku sobie, czyli tak zwane zachowania autodestrukcyjne. Ta ostatnia bywa często lekceważona przez dorosłych, ponieważ jest mało kłopotliwa dla otoczenia. Dzieci, które tłumią agresję, pogłębiając swoją frustrację, bywają wręcz chwalone za spokój i posłuszeństwo. Tymczasem autodestrukcyjna przemoc zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ idzie w parze z bardzo niskim poczuciem własnej wartości u dzieci i stanowi poważne zagrożenie dla ich zdrowia psychicznego.

Co mogą zrobić rodzice?

• Nie bądźcie modelami agresywnego zachowania, nie unoście się, gdy wasze dziecko zachowuje się agresywnie.
• Zastanówcie się nad przyczynami agresywnych zachowań, zwłaszcza jeśli utrzymują się one od dłuższego czasu.
• Rozmawiajcie z dzieckiem o jego zachowaniu: czy umie powiedzieć, co je do tego popycha (najczęściej dzieci nie mają złych intencji, tak jak to zakładają rodzice), czy potrafi rozpoznać znaki ostrzegawcze poprzedzające wybuch, żeby mu w porę zapobiec.
• Rozważcie, czy ważne potrzeby dziecka są zaspokojone, czy może ono szczerze i otwarcie wyrażać swoje myśli i uczucia, czy ma czas i przestrzeń na swobodną zabawę.

Napady wściekłości najczęściej zdarzają się, gdy dziecko jest zmęczone i przygnębione. Zwróćcie uwagę, w jaki sposób dziecko spędza czas wolny. Badania pokazują, że dzieci, które mają kontakt z agresywnymi wzorcami, na ekranie lub na żywo, częściej zachowują się w podobny sposób (efekt modelowania). Reagujcie zawsze, kiedy dziecko sprawia innym przykrość czy wyrządza krzywdę. Zachowania agresywne, które są ignorowane, mają tendencję do utrwalania się! Nie traktujcie napadów złości dziecka osobiście – spokojna, aczkolwiek stanowcza, reakcja da mu do zrozumienia, że złością czy agresywnym zachowaniem niczego nie osiągnie. W przywróceniu równowagi pomogą jasne zasady i granice. Pomóżcie dziecku zwiększać jego samoświadomość: ważne, żeby wiedziało, co pomaga mu się uspokoić i skrócić lub zapobiec atakowi złości. Możecie zaproponować swoją pomoc, np. przypominając mu o tych sposobach, zanim jego złość wybuchnie. Jeśli dziecko zachowa się agresywnie, każcie mu usiąść i się opanować (czasami konieczne jest rozdzielenie dzieci), poszukajcie innych sposobów na rozładowanie emocji, np. pusty pokój, w którym można pokrzyczeć, narysowanie swojej wściekłości, bieganie po podwórku.

Szczegółowe zasady postępowania w sytuacji agresywnego zachowania dziecka podaje w swojej książce J. Brazelton (s. 78–79).

Uczcie dziecko umiejętności mówienia o swoich emocjach i uczuciach, z czasem nauczy się wyrażać je bardziej bezpośrednio i w zdrowszy sposób. Samo powiedzenie o emocjach znacząco obniża poziom napięcia psychofizycznego i przynosi dziecku ulgę oraz daje przestrzeń do zastanowienia się nad tym, co się dzieje, i znalezienia bardziej konstruktywnego rozwiązania problemu.

Dziecko powinno czuć, że jest odpowiedzialne za swoje zachowanie, w tym za utratę kontroli. Zamiast kar, oskarżania i obwiniania, lepiej, żeby dziecko poniosło naturalne konsekwencje swojego zachowania, np. przeprosiło, zrobiło coś dla drugiej osoby, naprawiło lub oddało własną zabawkę, jeśli zniszczyło cudzą.

Rozmawiajcie z dzieckiem o konsekwencjach jego zachowania dla innych, nie wpędzając go w nadmierne poczucie winy i gorszości.

Zawsze dawajcie nadzieję, że jest w stanie zachować się inaczej. Pamiętajcie, że dziecko w tym wieku nie jest jeszcze w pełni zdolne do samokontroli, głównie ze względu na niedojrzałość układu nerwowego, predyspozycje temperamentalne czy wreszcie częstą u dzieci chwiejność i zmienność nastrojów.

Szkodliwe jest przyklejanie etykietek, które wzmacniają w dziecku poczucie, że jest złe, skoro zachowuje się źle. Kiedy dziecko wyśmiewa inne dzieci, szukajcie sposobów, żeby je wzmocnić psychicznie, żeby poczuło się silniejsze, mądrzejsze. Okazujcie dumę, kiedy mądrze używa swojej siły, np. staje w obronie słabszych, pomaga innym, wywiązuje się ze swoich obowiązków.

Rozmawiajcie z dzieckiem, że nadużywanie siły jest nie tylko niepotrzebne, lecz także niesprawiedliwe. Rozwijajcie empatię, od najmłodszych lat pytajcie dziecko, jak by się czuło na miejscu koleżanki czy kolegi.

Unikajcie prawienia kazań, moralizowania i karania.

Pokazujcie konsekwencje czynów dziecka bez przygniatania go. Możecie pomóc obu stronom konfliktu, np. rodzeństwu, angażując je w rozmowę o tym, co czują. Pozwólcie im znaleźć dobre dla obu stron rozwiązanie sporu czy problemu.

Pomagając dziecku, dostrzegajcie, jakie motywy nim kierowały, stwarzajcie mu doskonałą okazję do zrozumienia samego siebie. Czytajcie wspólnie z dzieckiem książki i baśnie, w których bohaterowie stanowią dobre wzorce do naśladowania.

Chcąc wpływać na rozwój moralny dziecka, rozmawiajcie z nim o wpływie ich postępowania na innych, wzmacniajcie w dziecku i doceniajcie takie cechy, jak prawdomówność, szacunek, pomoc innym, sprawiedliwość.

Bibliografia: T.B. Brazelton, J.D. Sparrow, Dzieci pełne złości, GWP, Sopot 2012. R.W. Greene,

Trudne emocje u dzieci. Jak wspólnie rozwiązywać problemy w domu i w szkole, SamoSedno, Warszawa 2014.

J. Jasper, Agresja. Nowe tabu? Dlaczego jest potrzebna nam i naszym dzieciom?, Wydawnictwo MiND, 2013.

M, McKay, P. Fanning, K. Paleg, D. Landis, Kiedy twoja złość krzywdzi dziecko. Poradnik dla rodziców, Wydawnictwo MiND, 2012.

J. Jesper, H. Jensen, M. Stubberup, P. Høeg, S. Hildebrandt, Empatia wzmacnia dzieci. Trzyma cały świat razem, Wydawnictwo MiND, 2018.

P. Stamer-Brandt, Nowe gry i zabawy rozładowujące złość, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2013

Źródło: Książka dla nauczyciela. Dzieciaki w akcji, pięciolatki, Nowa Era

Autorzy porad dla nauczycieli i rodziców: Anna Dobosz, Katarzyna Kajkowska (terapeuta SI), Anna Lewandowska (logopeda), Ewelina Wilkos (psycholog).